Instorting Wilhelminatoren roept vragen op over bouwen met mergel

Een onverwachte instorting zonder waarschuwing

De instorting van de Wilhelminatoren in Valkenburg, in alle vroegte op zondag 16 maart, was op zijn zachtst gezegd onverwacht. De 30 meter hoge toren stortte in zonder dat de gevoelige sensoren in de mergelgroeve ook maar iets hadden voorspeld. Een paar uur later en het had een drama kunnen zijn, want aan de voet van de toren bevindt zich een brasserie die die dag tientallen bezoekers had kunnen trekken.

Hoewel het incident met een sisser afliep, blijft de oorzaak voorlopig een raadsel. Zelfs voor onderzoekers zoals TU Delft-constructeur Sander Pasterkamp is er op dit moment geen enkel aanknopingspunt. Ondanks zijn speurwerk in oude rapporten en renovatieverslagen, blijft het gissen. Zelfs de burgemeester, die uitsloot dat het aan de ondergrond lag, lijkt volgens Pasterkamp mogelijk voorbarig geweest.

Mergel als bouwmateriaal onder de loep

Sinds 2019 houdt een modern monitoringssysteem van Fugro de mergelgroeven onder Valkenburg nauwlettend in de gaten, met metingen tot op micrometerniveau. En hoewel er die nacht inderdaad iets gemeten werd – het dak van een mijngang onder de toren veerde een fractie omhoog na het instorten – zijn er daarvoor en daarna geen afwijkingen waargenomen.

De bodem leek stabiel. Ook de groeve-eigenaar die kort na de instorting poolshoogte nam, vond niets verontrustends. De mergelkolommen stonden nog stevig overeind en er waren geen zichtbare beschadigingen aan het mijndak. De minieme verplaatsing van een paar duizendste millimeter kon met het blote oog niet worden vastgesteld.

Verwondering over de relatief zachte val van de toren

Opvallend genoeg bleef het uitkijkplatform van de toren redelijk intact. Deze bovenste verdieping, ooit in de jaren ’30 vervangen door een gewapend betonnen kroon, lijkt zachtjes naast de rest van het puin tot stilstand te zijn gekomen. Volgens Pasterkamp kan de zachtheid van mergel een dempende werking hebben gehad, waardoor een donderende instorting uitbleef.

Het markante verlichte kruis op de top van de toren overleefde het helaas niet. Wat er precies gebeurde, blijft voorlopig onbekend, maar het lijkt erop dat de toren als geheel eerder in elkaar zakte dan spectaculair instortte.

Kwetsbaarheid van mergel in de praktijk

Mergel staat bekend als een relatief zacht materiaal. Met een druksterkte van 2,5 MPa haalt het nog niet een tiende van wat standaard beton aankan. Toch is het geliefd in Limburg als bouwmateriaal, mits goed verwerkt. Een medewerker van Mergelbouwsteen Kleijnen benadrukt dat ervaring essentieel is: “Je moet weten hoe je ermee werkt.”

Mergel ontwikkelt door weersinvloeden een beschermende laag van zoutkristallen die het oppervlak beschermt. Wordt die laag beschadigd, dan kan regenwater binnendringen en ontstaan er verzande plekken. Boorwespen weten daar wel raad mee en kunnen gangen graven in de steen, vergelijkbaar met houtworm in houten balken. Toch werd bij een inspectie vier jaar geleden geen schade geconstateerd.

Een monument dat al onder toezicht stond

De Wilhelminatoren was al enige tijd buiten gebruik vanwege betonrot in de vloer van de zesde verdieping. Restauratieplannen waren in voorbereiding, maar er was nog geen aannemer aan het werk. De verwachting was dat Mergelbouwsteen Kleijnen het herstel zou uitvoeren – het aantal specialisten in mergelbouw is immers beperkt, zelfs in Limburg.

Bij De Keerkring, een materialenleverancier die mergel wint in Duitsland, kent men het materiaal ook goed. Daar wordt mergel vaak vermalen tot dämmer, een verwerkbaar mengsel dat wordt gebruikt om instabiele mijngangen te vullen. Instortingen komen volgens hen in België vaker voor dan in Nederland.

Valkenburg in rouw om een icoon

De instorting heeft een diepe indruk achtergelaten in Valkenburg. De Wilhelminatoren was niet alleen een herkenningspunt, maar ook een stukje historie. Burgemeester Daan Prevoo wil een crowdfunding-actie starten om een eventuele herbouw te realiseren. Want hoewel de oorzaak van de instorting nog onbekend is, is één ding zeker: Valkenburg zonder Wilhelminatoren voelt incompleet.

Bron: fd.nl